‘Ea Velá
‘E lava ke uesia ‘e he ‘ea mātu‘aki velá mo e ngaahi ‘aho ‘ea-vela hokohokó (heatwaves) ‘a e tokotaha kotoa pē. ‘Oku a‘u ai pē ki he ngaahi nga‘unu si‘i hake ‘a e fua māfaná meí he tu‘unga angamahení ke ne lava ‘o uesia kovi ‘a e kakaí.
‘Oku toe tu‘u laveangofua ange ‘a e fanga ki‘i pēpeé, kau toulekeleká mo e kakai ‘oku ‘i ai honau ngaahi mahaki tauhí, meí he vela ‘a e ‘eá. ‘Ilo ki he me‘a ke fakahokó kimu‘a, ‘i he lolotonga mo e hili ‘a e ngaahi ‘aho ‘ea-vela hokohokó.
‘I he peesi ko ‘ení
Fakasi‘isi‘i ‘a e ngaahi uesia ‘a e ‘ea velá
‘I he taimi ‘afú, ko e lelei tahá ke te nofo pē ‘i fale. ‘Oku lahi ‘a e ngaahi founga te ke lava ai ‘o tokateu ho ‘apí ke maau ki he taimi ‘o e fu‘u mātu‘aki vela ‘a e ‘eá.
- Fakapapau‘i ‘oku ‘aofi (insulated) fakalelei ho ‘apí. Te ke lava ‘o fakapipiki ha ngaahi nāunau malu‘i ‘o takatakai ‘i he ngaahi matapaá mo e matapā sio‘atá ke tauhi ‘a e ‘ea mokomokó ‘i lotó.
- Kapau ‘oku ‘i ai ha‘o mīsini ‘ea fakamokomoko (air conditioning), vakai‘i hono ngaahi paipa taki ki tu‘á pe ‘oku malu lelei.
- Puipui‘i ho‘o ngaahi matapā sio‘atá. Tautau ha ngaahi me‘a fakamalumalu pe fakapalepale (awnings) ke malu‘i ho‘o ngaahi matapā sio‘atá meí he la‘aá.
- Kapau ‘oku ‘i ai ha loki ‘i he ‘aofi ‘o e falé (attic), te ke lava ‘o fokotu‘u ha ī ‘i he lokí. ‘E lava ‘e he ngaahi ií ‘o fakatafe atu ki tu‘a ‘a e ‘ea māfaná meí he loki ‘i he ‘aofí ke toe mokomoko ange ai ho ‘apí.
Mateuteu atu ki he ‘ea velá
‘Ai ha palani mo ho fāmilí fekau‘aki mo e nofo malu ‘i he taimi ‘o e mātu‘aki fu‘u vela ‘a e ‘eá. ‘Oku totonu ke ‘ilo ‘a e tokotaha kotoa pē ki he me‘a ke fakahoko ‘i ‘api, ‘i he ‘apiakó, ‘i he ‘api ngāué pe ‘i he komiunitií. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi feitu‘u ia ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha mīsini ‘ea fakamokomoko pea ‘oku ‘ikai malu ‘eni ‘i he taimi ‘o e mātu‘aki fu‘u vela ‘a e ‘eá.
Ko e founga lelei taha ke malu‘i ai koe meí he huelo UV ‘o e la‘aá ko hono fakahoko ‘a e Slip, Slop, Slap and Wrap (Tui ha sote/kofu, Vali ha kilimi la‘ā, Tui ha tatā, pea Tui ha matasio‘ata).
‘I Nu‘u Silá, ‘oku tuku mai ‘e he MetService ‘a e ngaahi fakatokanga ki he ‘ea velá ‘i he taimi ‘oku mātu‘aki fu‘u vela ai ‘a e ‘eá. Ma‘u atu ma‘u pē ‘a e ngaahi fakamatala ‘ea mo e ngaahi fakatokanga fakamuimui tahá meí he MetService.
Fa‘u ha palani mo homou fāmilí ‘i he ‘initanetí ke mou haofaki ai ‘i ha fakatamaki fakatu‘upakē. Fakakaukau atu ki he ngaahi me‘a ‘oku mou fiema‘u ‘i he ‘aho kotoa pē pea fakakaukau‘i ‘a e me‘a ‘e hoko kapau ‘e ‘ikai ke ma‘u kinautolu.
Tauhi ke ma‘u atu ‘a e ngaahi fakamatala ‘ea fakamuimui taha meí he MetService (Va‘a Tala Matangí).
‘Oku malava ke mā‘olunga ange ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o e huelo UV ‘i he la‘ā ‘i Nu‘u Silá. ‘Oku malava ke fakatupunga ‘e he huelo UV ‘a e maumau ki he kilí mo e matá.
Te ke lava ‘o malu‘i koe mo ho‘o fānaú ‘aki ho‘omou faka‘aonga‘i ‘a e founga SunSmart. ‘Ilo ki he founga ke mou malu ai lolotonga ho‘omou faka‘aonga‘i ‘a e la‘aá, meí he uepisaiti SunSmart.
Me‘a ke fakahoko lolotonga ‘o e taimi ‘oku fu‘u mātu‘aki vela ai ‘a e ‘eá mo e ngaahi ‘aho ‘ea-vela hokohokó
‘I he taimi ‘afú, nofo pē ‘i fale pe ‘i he malumalú. Fakasi‘isi‘i ‘a e ngaungaue takai holó pea inu ‘a e vaí.
‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi me‘a te ke lava ‘o fakahoko ke mou mokomoko ai ‘i ‘api.
- Fakaavaava ‘a e ngaahi matapā sio‘atá kapau ‘oku havilivili. Tauhi ke mapuni ‘a e ngaahi puipuí pe puipui fakamalumalú (blinds).
- Saoa ‘i ha vai mokomoko.
- Tui ha vala ‘oku ma‘ama‘a, mo ngatōtoó.
- Kapau ‘oku ‘ikai hauhau homou ‘apí, tautau ha ngaahi taueli viku ke mokomoko hifo ai ‘a e ‘eá.
Kapau ‘oku ‘ikai ke lava ‘o tauhi ke mokomoko homou ‘apí, mou ō atu ki ha feitu‘u fakatokolahi ‘oku ‘i ai ha mīsini ‘ea fakamokomoko, hangē ko ha laipeli pe molo fai‘anga fakatau.
Fakatokanga‘i ha ngaahi faka‘ilonga ‘o ha fu‘u hulu ‘a e uesia ‘e he ‘ea velá:
- Fepulopulasi meí he ‘ea velá (heat rash)
- Mingi ‘a e uouá meí he ‘ea velá (heat cramps)
- Velahia ‘a e kilí meí he la‘aá (sunburn)
- Fu‘u hela tupu meí he ‘ea velá (heat exhaustion)
- Mōfia meí he ‘ea velá/la‘aá (heatstroke/sunstroke)
Kumi ha tokoni fakafaito‘o fakavavevave kapau ‘okú ke fakatokanga‘i ha ngaahi faka‘ilonga ‘o ha mōfia ‘e he ‘ea velá/la‘aá. ‘Oku ‘i ai ha fakamatala ‘a e St John ki hono ‘ilo‘i mo hono faito‘o ‘o ha ngaahi tu‘unga uesia meí he ‘ea velá.
Vakai‘i ho ngaahi kaungā‘apí mo ha taha pē te ne ala fiema‘u ‘a ho‘o tokoní.
Ma‘u atu ma‘u pē ‘a e fakamatalá lolotonga ‘o ha taimi mātu‘aki fu‘u vela ai ‘a e ‘eá. Fanongo ki he lētioó pe muimui ki ho‘o Civil Defence Emergency Management Group ‘i he ‘initanetí. Muimui ki he ngaahi fakahinohino ‘a e va‘a malu‘i sivilé mo e ngaahi sēvesi tokoni fakavavevavé.
-
‘Oku tu‘u laveangofua ‘a e fanga monumanu lalatá mo e fanga monumanu kehé meí he mātu‘aki fu‘u vela ‘a e ‘eá. ‘Oku tu‘u laveangofua ange ‘a e fanga monumanu kei iiki mo matu‘otu‘a angé, mo e fanga monumanu ‘oku nounou ange honau ihú.
Ko e tokolahi ‘o e fanga monumanú ‘oku ‘ikai ke nau pupuha‘ia. ‘Oku nau fakafalala ki he hōhō ‘a ‘enau mānavá, fakavivikú, malumalú, kelekele mokomokó, mo e vai inú ke nau mokomoko ai. ‘Oku ‘ikai lava ‘e he fanga monumanú ia ‘o fakamatala‘i ‘a ‘enau ngaahi fiema‘ú, ko ia ai, ko e me‘a ia ‘a ‘au ke ke tokanga‘i makehe ange kinautolu lolotonga ‘o e taimi ‘oku mātu‘aki fu‘u vela aí.
- Toutou vakai‘i ma‘u pē ‘a ho‘o fanga monumanú.
- Fakapapau‘i ‘oku ‘i ha fale pe feitu‘u malumalu ‘a ho‘o fanga monumanú.
- Teuteu‘i ha vai lahi ke nau inu mo fakamokomoko ai. ‘E ala fiema‘u ‘e ho‘o fanga monumanú ha vai ‘oku liunga ua ange hono lahí ‘i he lahi angamahení.
- Kapau ‘okú ke fakatokanga‘i ha ngaahi faka‘ilonga ‘o ha ongo‘i mafasia tupu meí he fu‘u vela ‘a e ‘eá, telefoni ki ho‘omou toketā ki he fanga monumanú.
‘Oku ‘i ai ha fale‘i ‘a e Ministry of Primary Industries (MPI) ki hono teuteu‘i ‘o ha palani ma‘a ho‘omou fanga monumanú. ‘Oku kau ai ‘a e lisi ke fakakakato ki he fa‘ahinga monumanu kehekehe mo e ngaahi fakatamaki fakatu‘upakē kehekehe. Ngāue atu meí he lisí ke fa‘u‘aki ‘a ho‘o palaní.
Kumi ‘a ho‘o Civil Defence Emergency Management (CDEM) Group fakakoló.
‘E malava ke fakatupu ‘e he ‘ea mātu‘aki velá ha palopalema lahi mo fakatu‘utāmaki ki he mo‘uí.
‘Oku ‘i ai ha fakamatala ‘a e St John ki he fuofua tokoni ki hono ‘ilo‘i mo hono faito‘o ‘o ha ngaahi tu‘unga uesia meí he ‘ea velá.
‘E lava ke fakatupu ‘e he ‘ea mātu‘aki fu‘u velá ha puke pea mo ha mate. Ka ‘e hoko ha palani mo ha ngaahi ngāue ola lelei ke fakasi‘isi‘i hifo ai ‘a ‘ene uesia ‘a e mo‘ui leleí.
Kumi ha fakamatala fekau‘aki mo e ngaahi uesia ‘e he ‘ea mātu‘aki fu‘u velá ‘a e mo‘ui leleí pea mo e founga ki hono faito‘o ‘ení ‘i he uepisaiti ‘a e Health New Zealand.
‘Oku malava ke fakatu‘utāmaki ‘a e ngāue ‘i he ‘ea mātu‘aki fu‘u velá.
Kumi ha fakamatala lahi ange fekau‘aki mo e malu mo e hao ‘i he ngāué ‘i he taimi ‘oku fu‘u mā‘olunga ai ‘a e fua māfaná, ‘i he uepisaiti ‘a e WorkSafe.
Ngaahi fa‘ahinga ‘o e fakatu‘utāmakí
‘Oku lahi ‘a e ngaahi fakatu‘utāmaki fakaenatulá ‘i Nu‘u Sila. Fekumi ki he me‘a ke faí kimu‘a, lolotonga mo e hili ‘a e fa‘ahinga fakatamaki fakatu‘upakē takitaha.
