Ngaahi Matangi Mālohí

‘E lava ke hoko ha ngaahi matangi mālohi ‘i ha fa‘ahinga taimi pē ‘o e ta‘ú. ‘E lava ke ‘omai ai ha havili mālohi, ‘uha lahi pe sinou, mana, fatulisi, ‘ahiohio mo ha hou ‘a e tahí.Fekumi ki he me‘a ke faí kimu‘a, lolotonga mo e hili ‘a ha matangi mālohi.

Fakasi‘isi‘i ‘a e ngaahi uesia meí he ngaahi matangi mālohí

Teuteu atu ho ‘apí ki ha havili lahi. ‘E lava ‘e ha havili mālohi ‘o hiki‘i ha ngaahi me‘a lalahi mo mamafa pea ha‘aki atu kinautolu ki he ngaahi ‘apí. ‘E lava ke hoko ha fa‘ahinga me‘a pē ‘oku ‘ikai fakama‘u ke hangē ia ko ha mahafú.

Toutou vakai‘i ma‘u pē mo tutu‘u hifo ‘a e ‘ulu ‘akaú mo e ‘akau ngāpulopuloú. ‘Oku fa‘a fesi ‘e he ngaahi havili mālohí ‘a e ngaahi va‘a ‘akau ‘oku ngāvaivaí pea liaki vave atu kinautolu. ‘E lava ke nau fakatupu ha maumau mo ha lavea.

Vakai‘i ma‘u pē ho‘o malu‘í. ‘Oku mahu‘inga ‘a e ‘i ai ha malu‘i ‘o ho ‘apí mo e ngaahi nāunau ‘i lotó ke tokoni‘i koe ke ke toe fakaakeake hake ai kapau te ke tofanga ‘i ha maumau ‘i ha fakatamaki.

Mateuteu kimu‘a ‘i ha matangi mālohi

Tauhi ke ma‘u atu ‘a e ngaahi fakamatala ‘ea fakamuimui taha meí he MetService (Va‘a Tala Matangí).

Fakakaukau atu pe ko e hā ha ngaahi nāunau te mou ala fiema‘ú pea fa‘u ha palani. Teuteu‘i ha nāunau mo ha ngaahi me‘angāue ke monomono‘aki ha ngaahi matapā sio‘ata, hangē ko ha ngaahi tapoleni, papa mo ha seloteipi mālohi (duct tape).

Fakasio ha feitu‘u malu ‘i homou ‘apí ke mou fakatahataha ki ai lolotonga ‘o ha matangi mālohi mo manamana. ‘Oku totonu ko ha feitu‘u ‘eni ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha matapā sio‘ata, matapā sio‘ata ‘i he ‘ató (skylights), pe matapā hū‘anga ‘oku sio‘ata. ‘E lava ke maumau‘i ‘eni ‘i ha ngaahi matangi mālohi pe ‘uha maka pea fakatupu ai ha maumau pe lavea.

‘Ilo‘i pe ko e fē ‘a e ngaahi au manafa (paddocks) ‘oku malu kapau ‘oku ‘i ai ha‘o fanga monumanu ‘oku faama‘i. Ke ta‘ofi ‘a e ala hoko ha fakatu‘utāmaki meí he fatulisí, ‘unuaki‘i ‘a e fanga monumanú ke mama‘o meí ha:

• vai meí ha tāfea
• ngaahi kelekele kuo holofa
• laine ‘uhila, mo e
• ‘ulu ‘akau ‘oku nau tu‘u tāutaha.

‘Ilo‘i ‘e lava ‘e he ngaahi matangi mālohí ‘o fakatupu ‘a e tāfea mo e holofa ‘a e kelekelé. Fakapapau‘i ‘okú ke ‘ilo ‘a e founga ke tali ‘aki ‘ení.

Me‘a ke fahoko lolotonga ‘o ha matangi mālohi

‘I he taimi ‘oku hoko ai ha fakatokanga matangi mālohi

‘Omi ki fale pe ha‘i hifo ki lalo ha fa‘ahinga me‘a pē ‘e lava ‘e ha matangi mālohi ‘o maumau‘i pe hiki‘i hake. Kapau ‘oku ‘i ai ha‘amou trampoline, fulihi ia ke tokoto ke si‘isi‘i ange ‘a e fukahi me‘a ‘oku hanga ki he matangí.

Fetuku ha ngaahi veve pe ngaahi me‘a ‘oku ala punakaki meí he feitu‘u takatakai ‘i ho ‘apí. ‘E lava ke hoko ‘a e ngaahi va‘a ‘akaú mo e fefié ko ha me‘a ‘e ala punakaki hangē ha mahafú ‘i ha matangi mālohi.

‘Omi ha fanga manu lalata ki fale. Te nau ala hoha‘a ‘i he ngaahi matangi mālohí pea ‘oku fakafiemālie mo malu ange ke nau nofo mo koe.

Vakai‘i ho ngaahi kaungā‘apí mo ha taha pē te ne ala fiema‘u ‘a ho‘o tokoní.

Lolotonga ‘o ha matangi mālohi

Nofo pē ‘i fale. ‘Oua te ke lue takai holo ‘i tu‘a. ‘Oua te ke faka‘uli tukukehe kapau ‘oku mātu‘aki fu‘u fiema‘u.

Tātāpuni ‘a e ngaahi matapā ki tu‘á mo loto mo e ngaahi matapā sio‘atá. Fusi ‘o tāpuni ‘a e ngaahi puipuí mo ia ‘i he ngaahi matapā sio‘atá. ‘E lava ‘i heni ‘o ta‘ofi ha lavea meí he sio‘ata puná kapau ‘e mafahi ‘a e matapā sio‘atá.

Tauhi ke ke kei ma‘u atu ‘a e ngaahi fakamatalá. Fanongo ki he letioó pe muimui ki ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group ‘i he ‘initanetí. Muimui ki he ngaahi fakahinohino ‘a e va‘a malu‘i sivilé mo e ngaahi sēvesi tokoni fakavavevavé.

Faka‘ehi‘ehi meí he ngaahi topu kaukaú, tepi vaí, mo e ngaahi singí (sinks). ‘E lava ke fou atu ‘a e ‘uhilá ‘i he ngaahi paipa mo e ngaahi fakatafenga vai ukameá ‘i ha fatulisi. Ngāue‘aki ‘a e vai kuo mou tuku tauhi ki he ngaahi fakatamaki fakatu‘upakeé.

To‘o meí he palakí ha ngaahi nāunau faka‘uhila iiki ‘e ala uesia ‘e ha fetō‘aki ‘a e ‘uhilá. Kapau ‘e mate ho‘omou ‘uhilá, to‘o meí he palakí ‘a e ngaahi nāunau faka‘uhila lalahí. ‘E fakasi‘isi‘i ‘i heni ha fetō‘aki ‘a e ‘uhilá mo ha maumau ‘e ala hoko ‘i he toe mo‘ui mai ‘a e ‘uhilá.

Me‘a ke fahoko hili ‘a ha matangi mālohi

Hokohoko atu ‘a ho‘o fanongo ki he letioó pe ko ho‘o muimui atu ki ho‘o Civil Defence Emergency Management Group ‘i he ‘initanetí. Te nau ‘oatu ha fakamatala mo ha ngaahi fakahinohino.

Vakai‘i pe kuo hoko ha ngaahi lavea pea ma‘u atu ‘a e ‘uluaki tokoní (first aid) ‘o ka fiema‘u.
Tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé kapau te ke lava, tautautefito ki he kakai te nau fiema‘u ha tokoni lahi angé.

Fetu‘utaki ki ho‘omou kōsilio fakakoló kapau kuo maumau lahi homou ‘apí pe ko ha fale. Kole fale‘i mei ho‘omou kōsilio fakakoló ki he founga ke fakama‘a lelei ai ‘a e veve meí he maumaú.

Fakaongo tokanga ki ha ‘uha lahi ‘e kei hokohoko atu, tāfea, holo ‘a e kelekelé mo ha ngaahi fakatu‘utāmaki meí he vevé, tautautefito ki he taimi ‘okú ke faka‘uli aí.

Kapau kuo maumau ho ‘apí pe ko ho‘o koloá

• ‘Oua na‘á ke fai ha me‘a ‘e ala matu‘utāmaki ai ho‘o mo‘uí pe fakatupu ai ha maumau lahi ange ki ho ‘apí pe ko ho‘o koloá.
• Fetu‘utaki ki ho‘o kautaha malu‘í ‘i he vave tahá.
• Kapau ‘okú ke nofo totongi ‘i he ‘apí, fetu‘utaki ki ho‘o lenilootí (landlord) mo ho‘o kautaha malu‘i ki he nāunau ‘i lotó.
• Faitaa‘i ha ngaahi ‘ata ‘o ha fa‘ahinga maumau pē. ‘E tokoni ia ke vave ‘a hono fakafuofua‘i ‘a ho‘o ngaahi ‘eke totongi huhu‘í.

Ngaahi fakatokanga matangi mālohi fau

‘Oku ‘oatu ‘e he MetService ha ngaahi fakatokanga matangi mālohi fau ‘oku hoko ‘i he funga fonuá. ‘Oku tuku atu ‘eni ‘i ha fa‘unga ko e Outlooks (Tu‘u ‘a e ‘Eá ki he Kaha‘ú), Watches (Ngaahi Me‘a ke Siofí), mo e Warnings (Ngaahi Fakatokangá).

Tu‘u ‘a e ‘Eá ki he Kaha‘ú — nofo tokanga pē

‘Oku ‘omai ‘e he Tu‘u ‘a e ‘Eá ki he Kaha‘ú ‘a e fakamatala tōmu‘a ‘oku ‘amanaki hoko ha kovikovi ‘a e ‘eá ‘i he ‘aho ‘e 3–6 ‘oku hoko maí ka ‘oku ‘ikai ke fakapapau‘i pe ko e hā ‘a e me‘a ‘e ala hokó pea mo e feitu‘u ‘e hoko aí. Nofo tokanga ki he fakamatala ‘eá pea mateuteu atu ki ha malava ke mou ala uesia.

Ngaahi Me‘a ke Siofí — nofo tokanga pē

‘Oku ngāue‘aki ‘a e Ngaahi Me‘a ke Siofí ‘i he taimi ‘oku malava ke hoko ai ha fakatamaki ‘i he ‘eá ‘e mātu‘aki mālohi, ka ‘oku ‘ikai vave pe pau ha‘á ne hoko mai. ‘I he taimi ‘oku fokotu‘u ai ‘a e tu‘unga ‘o ha Me‘a ke Siofí, nofo tokanga pē pea fakatokanga‘i ‘a ho‘omou fakamatala ‘ea fakafeitu‘ú ki ha ngaahi ongoongo fo‘ou.

Ngaahi Fakatokanga Lanu Moli (Orange Warnings) — ngāue leva

Ko e ngaahi fakatokanga Lanu Molí ‘oku ngāue‘aki ia ‘i he taimi ‘oku fehokotaki ai ‘a e fakatokanga ki ha matangi kovi mo ha Severe Weather Criteria (Makatu‘unga ki ha Matangi Mātu‘aki Mālohi). ‘E lava pē ko ha ‘uha lahi, matangi mālohi pe sinou lahi ‘eni.

‘I he taimi ‘oku hoko ai ha Fakatokangna Lanu Moli, mateuteu atu pea ngāue atu ‘i he tu‘unga ‘oku hoa mo iá he ‘e ala hoko ai ha motuhia ki ho ‘ahó mo ha ala hoko ‘a ha fakatamaki ki he kakaí, fanga monumanú mo ho ‘apí mo e koloá. Ko e lahi taha ‘o e ngaahi fakatokanga ‘oku tuku atu ‘e he MetService ko e lanu moli.

Ngaahi Fakatokanga Lanu Kulokulá (Red Warnings) — fakahoko leva ha ngāue ki ai, ngaue leva ‘i he taimí ni!

‘Oku ngāue‘aki ‘a e ngaahi fakatokanga Lanu Kulokulá ki he ngaahi tu‘unga kovi taha ‘i he ‘eá ‘e ala hoko ai ha uesia mo ha motuhia lahi. ‘E malava pē ko ha tu‘unga ‘o e ‘eá hangē ko ha ‘uha lahi, matangi mālohi pe sinou lahi tupu meí ha ngaahi me‘a hangē ko ha ngaahi saikolone.

‘I he taimi ‘oku fai ai ha Fakatokanga Lanu Kulokula, ngaue leva he taimí ni. ‘Oku fiema‘u ke fakahoko leva ha ngāue ke malu‘i ‘a e kakaí, fakamonumanú mo e ‘apí mo e koloá. Mateuteu ke muimui ki he fale‘i ‘a e kau ma‘u mafai faka‘ofisialé mo e ngaahi sēvesi tokoni fakavavevavé.