Ngaahi Vela ‘i he Vaotaá

‘I Nu‘u Sila, ‘oku fakatupu ‘e he kakaí ‘a e 98% ‘o e ngaahi vela ‘i he vaotaá. ‘E lava ke hoko ia ‘i ha fa‘ahinga taimi pē ‘o e ta‘ú, ko ia ai ko ho‘o ngaahi ngāue ‘oku fakahokó ‘e hoko ‘o ‘aonga lahi. Fekumi ki he me‘a ke fakahokó kimu‘a, ‘i he lolotonga mo e hili ‘a e ngaahi vela ‘i he vaotaá.

Fakasi‘isi‘i ‘a e tu‘unga fakatu‘utāmaki ‘e ala hoko ai ha vela ‘i he vaotaá

‘Oku ‘ikai fiema‘u ia ke ke nofo ‘i ha feitu‘u ki ‘uta ke ke tu‘u lavea ngofua ai ki ha fakatu‘utāmaki mei ha vela ‘i ha vaotā. Kapau ‘oku ‘i ai ha vaotā ofi atu pea ‘i ai ha faingamālie ki ha taha ke ne fakatupunga ha mofisi‘i afi, pea ‘oku ‘i ai leva ‘a e tu‘unga lavea ngofua ke hoko ha vela ‘i he vaotaá.

‘Oua ‘e tatali ke toki ‘i ai ha kohu ‘i he ‘eá ka ke teuteu. Tokoni ke malu‘i ho‘o koloá mei ha vela ‘i he vaotaá.

‘A‘ahi ki he checkitsalright.nz(external link) ke ‘ilo‘i ai ha ngaahi sitepu ‘aonga te ke lava ‘o fakahoko ke fakasi‘isi‘i aki ‘a e tu‘unga ‘e ala fakatu‘utāmaki ke hoko ai ha vela ‘i he vaotaá.

Tokateu kimu‘a ke hoko ha vela ‘i he vaotá

Vakai‘i ma‘u pē pe ‘oku malu ke tutu ha afi pea kapau te ke fiema‘u ha tohi ngofua ki ha tutu afi ‘i he checkitsalright.nz(external link).

Ngāue‘i ‘a e tu‘unga malu ‘i ha hoko ha vela ‘i he taimi ‘oku fai ai ha fa‘ahinga me‘a te ne lava ‘o fakatupunga ke mofisi ha afi.

Palani ho halanga ke hola aí. ‘I he taimi ‘oku ke palani ai ho halanga ke hola aí, ‘e ‘ikai ke ke ‘ilo‘i ma‘u pē ‘a e feitu‘u ‘oku ha‘u mei ai ‘a e velá. ‘Oku mahu‘inga ke ‘i ai ha halanga ‘oku laka hake ‘i he tahá ke hola ai ki tu‘a.

Kumi ha feitu‘u malu ‘a ia ‘oku ‘ata‘atā mei ha vaotā telia na‘a ‘ikai ke ke lava ‘o fetukutuku pea pau ke ke hola ‘o fakamalumalu ki ai. ‘E ala fiema‘u ke ke hola ‘o malu ‘i ha feitu‘u ‘i ho ‘apí pe komiunitií. ‘E ala malu ha feitu‘u kapau ‘oku ‘i ai ha:

• ‘ēlia lahi ‘oku sima‘i,
• musie ‘oku kosi nonou ma‘u pē, pe
• vai ‘oku lahi.

Fakakaukau ki he ngaahi nāunau te ke ala fiema‘ú pea fa‘u ha palani mo ho fāmilí. Fakapapau‘i ke fakakau ho‘o fanga monumanú ‘i ho‘o palaní.

‘Ilo ‘a e founga te ke kei lava ai ‘o ‘ilo ki he me‘a ‘oku hokó. ‘E feinga ma‘u pē ‘a e ngaahi sēvesi ki he ngaahi me‘a fakavavevavé ke ‘oatu kiate koe ha fakatokanga ki ha vela ‘i he vaotaá ‘oku fakaofiofi atu. Ka ‘e ‘ikai nai ke ala ‘i ai ha taimi fe‘unga ke tuku atu ha fakatokanga faka‘ofisiale. Tokanga ki he ngaahi me‘a ‘oku hoko ‘i ho feitu‘ú.

Tautautefito kapau ‘oku ke sio pe nāmu‘i ha kohu ‘i ha ‘aho vela pe havilivili, koe‘uhí ‘e lava ke nga‘unu vave ‘aupito ‘a e velá.

Me‘a ke fai lolotonga ha vela ‘i he vaotaá

Kapau ‘oku ke veiveiua, mavahe leva!

‘Oku vave ‘a e nga‘unu ‘a e vela ‘i he vaotaá. Kapau ‘oku ke sio ki ha kohu pe ulo ‘a e afi mei ha vela ‘i he vaotaá pea ‘oku ke ongo‘i ‘oku ‘ikai ke ke malu, ‘oua ‘e tatali ki ha fakatokanga faka‘ofisiale ka ke toki mavahe. Fetukutuku ‘i he taimi pē ko iá. Telefoni ki he 111 kapau ‘oku ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki ho‘o mo‘uí pe ‘apí, pe kapau ‘oku ‘ikai ke ke lava ‘o hola ‘iate koe pē.

Kapau ‘oku ‘i ai ha taimi fe‘unga kimu‘a ke ke holá:

• fakamo‘ui ‘a e me‘a fu‘ifu‘i musié,
• fakafonu ‘a e fakatafé ‘aki ‘a e vai, pea
• fakaviviku ‘a e ngaahi me‘a hangē ko e fefie te ne ala fakalalahi ‘a e velá.

Kapau ‘oku ‘i ai ha taimi fe‘unga, te ke lava foki ‘o:

• ‘ave ‘a e ngaahi me‘alelé ki ha feitu‘u ‘oku malu;
• fetukutuku ‘a e ngaahi nāunau ki tu‘a ‘oku ma‘ama‘á ki loto;
• fakaviviku ‘a e ngaahi tafatafa‘aki ‘o e ngaahi falé, fakafaletoló mo e ngaahi ‘akau ‘oku ofi ki ho ‘apí;
• ‘ave ‘a e fanga monumanú mo e tākangá ki ha feitu‘u mā‘ala‘ala pe ‘osi palau;
• tāpuni ‘a e ngaahi matapā sio‘atá, ngaahi matapaá pe fakatafenga ‘o e ‘eá, pea tāpuni‘i ‘a e ngaahi me‘a pale la‘aá/puipuí; pea
• tāpuni‘i ‘a e ngaahi ava ‘i he ngaahi lalo matapaá mo e ngaahi sio‘atá ‘aki ha ngaahi tauveli viviku.

Hokohoko ‘a ho‘o ‘ilo ma‘u pē ki he ngaahi me‘a ‘oku hokó. Fanongo ki he lētioó pe muimui ki ho‘o kulupu Civil Defence Emergency Management Group ‘i he ‘initanetí.

‘Oua ‘e fakapuna ha ngaahi drones ‘i he feitu‘u ‘oku ‘i ai ‘a e velá. ‘Oku uesia ‘e he ngaahi drones ‘a e ngaahi ngāue ‘a e kau tāmate afi mei he ‘eá.

Me‘a ke fai hili ha vela ‘i ha vaotā

Toki foki pē ki ‘api kapau kuo fakahoko atu kiate koe ‘oku malu ke fai pehē. Tokanga ki he kau tāmate afi ‘oku lolotonga ngāue ‘i he feitu‘u ko iá.

‘E lava ke kei tāpuni ‘a e ngaahi hala ‘e ni‘ihi koe‘uhi ko e:

• hokohoko atu ‘a e ngāue ‘a e kau tāmate afí,
• holo ‘a e ngaahi fu‘u ‘akau mo e ngaahi va‘a ‘o ha ‘akau,
• motu ha ngaahi uaea ‘uhila, pe
• hoko ha maumau ki he ngaahi halá.

Hokohoko ho‘o ‘ilo ma‘u pē ki he ngaahi me‘a ‘oku hokó koe‘uhí ‘e lava ke liliu vave ‘aupito ‘a e ngaahi tu‘ungá pea toe kovi ange. Fanongo ki he lētioó pe muimui ki ho‘o kulupu Civil Defence Emergency Management Group ‘i he ‘initanetí.

Tokanga‘i ha ngaahi ‘ulu‘akau ‘oku vela, ngaahi malala ‘oku kei mo‘ui ‘i he kelekelé mo e ngaahi uaea ‘uhila ‘oku motu.

Fakakaukau ma‘u pē ‘oku fakatu‘utāmaki ‘a e ngaahi ‘ulu‘akau kotoa pē ‘oku uesia. ‘Oua ‘e lue ‘i lalo ‘i ai kae‘oua kuo vakai‘i ia ‘e ha arborist (tokotaha tā‘ akau).

Fakakaukau ma‘u pē ‘oku mo‘ui ha fa‘ahinga uaea ‘uhila pē ‘oku motu kae‘oua kuo fakapapau‘i mai ‘e he kautaha ‘uhilá ‘a e tu‘unga totonu ki aí.

Ko e fakama‘a hili ha vela ha vaotā

Ma‘u ha fale‘i fakapalofesinale fekau‘aki mo hono fakatafe ‘a e ‘eá mo e fakama‘á kapau ‘oku namu vela ho ‘apí pe ngā‘oto‘otá. ‘Oku angamaheni pē ia ke hili ha vela ‘i ha vaotā pea tau ma‘u ‘a e namu ‘ohuafí pe kei ‘asi ha kohu ‘i ha ngaahi ‘aho ‘e ni‘ihi.

‘I hono fai ‘a e fakama‘á, tui ha:

• sū mapuni,
• me‘a malu‘i ki he matá,
• kofu nima,
• me‘a kofukofu ki he ihú mo e ngutú, mo ha
• talausese lōloa.

Fetu‘utaki ki he ‘ōfisa ki he tu‘unga mo‘ui lelei ‘a e ‘ātakaí ‘i ho kōsilio fakakoló ki ha fale‘i kimu‘a ke ke ngāue‘aki:

• ha me‘akai ‘oku ma‘u mei he ‘apí,
• ngaahi fafanga ki he fanga monumanú ‘i he feitu‘u ko iá, pe
• vai inu mei he ngaahi tangikē vaí.

Ko hono tu‘u ke lili ‘a e vaí ‘oku ‘ikai ke ne to‘o atu ‘e ia ‘a e ngaahi ha‘aha‘a ‘o ha vela pe ngaahi kemikale kehe mei ho‘o vaí.