Ngāngā‘ehu ‘a e mo‘unga afí
‘E lava ke kau ‘i he ngāngā‘ehu ‘a e mo‘unga afí ‘a e ‘uha efu, ngangana hifo ‘a ha maka, ngaahi kasa mo e maka vela, tafe ‘a ha afi sūlifa, mo e tafe ‘a ha pela lahi. Fekumi ki he me‘a ke faí kimu‘a, lolotonga mo e hili ‘a ha ngāngā‘ehu ‘a ha mo‘unga afi.
‘I he peesi ko ‘ení
Fakasi‘isi‘i ‘a e uesia ‘a e ngāngā‘ehu ‘a ha mo‘unga afi
Fekumi ke ‘ilo‘i pe ko e hā ‘a e tu‘unga ‘o ha ala fakatu‘utāmaki ‘a ha mo‘unga afi ‘i homou feitu‘ú. ‘E ala ‘i ai ha ngaahi nāunau tokoni mo ha ngaahi fakamatala ‘a ho‘omou kōsilio fakakoló ki he founga ke fakasi‘isi‘i ai ha maumau ‘e ala hoko.
Vakai‘i ma‘u pē ho‘o malu‘í. ‘Oku mahu‘inga ‘a e ‘i ai ha malu‘i ‘o ho ‘apí mo e ngaahi nāunau ‘i lotó ke tokoni‘i koe ke ke toe fakaakeake hake ai kapau te ke tofanga ‘i ha maumau ‘i ha fakatamaki.
‘E ‘ikai lava ke tau talotalo atu ki ha ngaahi fakatamaki, ka te tau lava ‘o mateuteu ki ai. Ko e taha ‘o e ngaahi feitu‘u lelei taha ke kamata aí ko homou ‘apí. Kumi ki he me‘a te ke lava ‘o fai ke malu ange ai ho ‘apí mo e ‘uhinga ‘oku totonu ke ke vakai‘i ma‘u pē ai ‘a ho‘o malu‘í.
Mateuteu kimu‘a ‘i ha ngāngā‘ehu ‘a e mo‘unga afí
Fekumi ki he tu‘unga ‘o e ala fakatu‘utamaki ‘a e mo‘unga afí ‘i homou koló. Talanoa mo ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group ke ‘ilo ‘a e founga te nau fakatokanga atu ai ‘i ha hoko ‘a ha puna ‘a e mo‘unga afí.
Fakakaukau atu ko e hā ha ngaahi nāunau te mou ala fiema‘ú pea fa‘u fakataha ha palani.
Kapau ‘oku mou tu‘u lavea ngofua meí ha ‘uha efu meí ha mo‘unga afi, tānaki atu ‘a e ngaahi me‘á ni ki ho‘o ngaahi nāunau ki he fakatamaki fakatu‘upakeé. Ko Auckland, Bay of Plenty, Tairāwhiti, Hawke‘s Bay, Manawatū Tokelau, Northland, Taranaki mo Waikato ‘oku nau tu‘u lavea ngofua tahá.
- Fakapuli ki he ihú mo e ngutú meí he efú kuo ‘osi fakamo‘oni‘i ‘oku tu‘unga lelei (fakatu‘unga ki he P2 pe N95) mo ha matasio‘ata ta‘ofi efu (goggles)
- Me‘a kofukofu milemila pe lau‘i ‘ufi‘ufi milemila (ke ta‘ofi ha hū ‘a e efú ki he ngaahi nāunau faka‘ilekitulōniká)
- Ngaahi nāunau fakama‘a ‘api ‘oku kau ai ‘a e me‘a fana efu, ha taufale, ha sāvolo, mo ha vekiume ‘oku ‘i ai hano fanga ki‘i tangai efu talifaki mo hano ngaahi me‘asivi (filters)
- Ngaahi tangai veve matolu ke fa‘o ai e efú
Te mou ala ‘efihia ‘i he halá ‘o mou nofo ai ‘i ho‘omou me‘alelé, ko ia ai manatu‘i ke fa‘o ha ngaahi nāunau ki ha ngaahi fakatamaki fakatu‘upakē ‘i ho‘o me‘alelé.
Fa‘u ha palani mo homou fāmilí ‘i he ‘initanetí ke mou haofaki ai ‘i ha fakatamaki fakatu‘upakē. Fakakaukau atu ki he ngaahi me‘a ‘oku mou fiema‘u ‘i he ‘aho kotoa pē pea fakakaukau‘i ‘a e me‘a ‘e hoko kapau ‘e ‘ikai ke ma‘u kinautolu.
‘I ha fakatamaki fakatu‘upakē, ‘e lava ke mou fihia ‘i ‘api ‘i ha ‘aho ‘e tolu pe lahi ange ai. Kuo ‘osi fonu homou pē falé ‘i he ngaahi nāunau ki he fakatamaki fakatu‘upakeé ‘oku nau fakapuli ‘o hangē pē ko ha ngaahi nāunau faka‘ahó. Fakakaukau‘i pe ko e hā ‘a e ngaahi nāunau ‘oku mou fiema‘ú pea fa‘u ha palani ke mou haofaki ai.
Kumi ‘a ho‘o Civil Defence Emergency Management (CDEM) Group fakakoló.
Me‘a ke fakahoko lolotonga ‘o ha ngāngā‘ehu ‘a e mo‘unga afí
Tauhi ke ke kei ma‘u atu ‘a e ngaahi fakamatalá. Fanongo ki he letioó pe muimui ki ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group ‘i he ‘initanetí.
Vakai‘i ho ngaahi kaungā‘apí mo ha taha pē te ne ala fiema‘u ‘a ho‘o tokoní.
Muimui ki he fale‘i fakapule‘anga mei:
- ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group
- he Department of Conservation (ki Tongariro, Ngauruhoe, Ruapehu pe Taranaki pē)
- he ngaahi ma‘u mafai fakakoló, mo e
- ngaahi sēvesi tokoni ki he fakatamaki fakatu‘upakeé.
Lolotonga ‘o e tō ‘a ha ‘uha efu
Fakahoko ho‘omou palani ki he fakatamaki fakatu‘upakeé. Fakafanongo ki he letioó ki he ngaahi fakamatala fakamuimui tahá. Muimui ki he ngaahi fakahinohino ‘a e ngaahi sēvesi tokoni fakavavevavé mo e Civil Defence.
Nofo ma‘u ‘i fale. Ko e efu meí he mo‘unga afí ‘oku fakatu‘utāmaki ia ki he mo‘uí, tautefito kapau ‘oku ‘i ai hao faingata‘a‘ia ‘i ho‘o mānavá ‘o hangē ko e helá (asthma) mo e bronchitis.
‘Oua na‘á ke feinga ke fakama‘a ‘a e efú meí ho ‘ató lolotonga ‘oku tō ‘a e ‘uha efú.
Tauhi ‘a e fanga monumanu lalatá ‘i fale.
‘Oua na‘á ke faka‘uli ‘i he taimi ‘oku ‘i ai ha efu ‘i he halá.
Faka‘ehi‘ehi meí he fakafeangai mo e efú ‘o ‘ikai ha ‘uhinga lelei ki ai kae‘oua kuo malona hifo. Kapau ‘e pau ke ke hū ki tu‘a, tui hao teunga malu‘i:
- ha fakapuli hao lelei ‘i he tu‘unga ko e P2 pe N95 (pe ko ha tupenu ke kofu‘aki ho ihú mo e ngutú kapau ‘oku ‘ikai ‘i ai hao fakapuli)
- matasio‘ata malu‘i (goggles)
- sū malu mo fefeka
- kofunima, mo e
- teunga ‘okú ne ‘ufi‘ufi ho ongo umá/nimá mo e alangá/va‘é.
‘Oua na‘á ke tui ha lau‘i sio‘ata ‘oku fakahū ki ho kano‘imatá (contact lenses) koe‘uhi ‘e lava ke mavauvau ai ho kano‘imatá ‘i he efu ‘e pikisia ‘i ho matá. Ko ia ai, tui hao matasio‘ata.
Kapau kuo talamu‘a (forecast) ‘e tō ha ‘uha efu ‘i homou vahefonuá
Kimu‘a pea toki kamata tō ‘a e ‘uha efú, foki ki ‘api kapau ‘oku malava ia, ke faka‘ehi‘ehi mei ha‘o faka‘uli pe lue lalo lolotonga ‘a e tō ‘a e ‘uha efú.
Kapau ‘oku ‘i ai ha palopalema ‘i ho‘o sió/vakaí, tui hao matasio‘ata. ‘Oua na‘á ke tui ha lau‘i sio‘ata ‘oku fakahū ki ho kano‘imatá (contact lenses) koe‘uhi ‘e lava ke mavauvau ai ho kano‘imatá ‘i he efu ‘e pikisia ‘i ho matá.
‘Omi ‘a e fanga monumanu lalata ki fale pea ‘ave ‘a e fanga monumanu faama‘í ki ha ngaahi fale ‘oku tātāpuni. Fakapapau‘i ‘oku ma‘u ‘e he fanga monumanú ha fafanga fakalahi pea lava ke nau ma‘u ha vai inu ma‘a.
Tātāpuni kotoa ‘a e ngaahi matapā sio‘atá mo e matapā hū‘angá pea tāpuni‘i ‘a e ngaahi me‘a pamu ‘ea fakamāfaná ke fakangatangata ‘aki ha hū mai ‘a e efu mo‘unga afí. Fokotu‘u ha feitu‘u hu‘anga pē ‘e taha ki ho falé. Tuku ha ngaahi taueli hauhau ‘i he lalo matapaá ke ta‘ofi hano taufetuku mai ‘o e efú ki falé.
‘Ufi‘ufi ‘a e ngaahi me‘a faka‘ilekitulōnika ‘oku pelepelengesí. ‘Oua na‘a to‘o ‘a e ‘ufi‘ufí kae‘oua kuo ‘atā ‘aupito ‘a e ‘ātakai ‘i falé meí he efú.
‘Ufi‘ufi ‘a e ngaahi me‘alelé, mīsiní mo e ngaahi topu vai fakamāfaná (spa pools) ke faka‘ehi‘ehi mei hono fakatupu ‘e he efú ha maumau. ‘E lava ke faka‘auha (corrode) ‘e he efú ‘a e ukameá pea fakatupu ha maumau panefunefu ki he ngaahi sio‘ata mo e vali ‘o e me‘alelé.
To‘o ‘o fakamavahe‘i ‘a e ngaahi fakatalí/paipa fakatafenga vaí meí he fakatalí ke ‘oua ‘e poloka ‘a e ngaahi fakatafenga vaí (drains). Kapau ‘okú ke ngāue‘aki ha founga tānaki‘anga vai ki ho‘o ma‘u‘anga vaí, to‘o ‘a e fakatafenga vaí meí he tangikē vaí.
Vakai‘i ho ngaahi kaungā‘apí mo ha taha pē te ne ala fiema‘u ‘a ho‘o tokoní.
Me‘a ke fakahoko hili ‘a ha puna ‘a ha mo‘unga afi
Hokohoko atu pē ‘a e muimui ki he fale‘i fakapule‘anga mei:
- ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group
- he Department of Conservation (ki Tongariro, Ngauruhoe, Ruapehu pe Taranaki pē)
- he ngaahi ma‘u mafai fakakoló, mo e
- ngaahi sēvesi tokoni ki he fakatamaki fakatu‘upakeé.
Kapau kuo mou fetukutuku, ‘oua na‘a mou foki ki ‘api kae‘oua kuo tala atu ‘oku malu ke fakahoko ia.
Tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé kapau te ke lava, tautautefito ki he kakai te nau fiema‘u ha tokoni lahi angé.
Tauhi ‘a e fānaú ‘i fale pea ta‘ota‘ofi ‘a e va‘inga ‘i he efú.
Tauhi ‘a e fanga monumanú ‘i fale kae‘oua kuo fakama‘a pe fufulu ‘a e efú. Kapau ‘e hū ki tu‘a ‘a e fanga monumanu lalatá, polosi‘i kinautolu kimu‘a pea toki tuku ke nau foki ki fale.
Vakai‘i ho ngaahi kaungā‘apí mo ha taha pē te ne ala fiema‘u ‘a ho‘o tokoní.
Kapau kuo maumau ho ‘apí pe ko ho‘o koloá
- ‘Oua na‘á ke fai ha me‘a ‘e ala matu‘utāmaki ai ho‘o mo‘uí pe fakatupu ai ha maumau lahi ange ki ho ‘apí pe ko ho‘o koloá.
- Fetu‘utaki ki ho‘o kautaha malu‘í ‘i he vave tahá.
- Kapau ‘okú ke nofo totongi ‘i he ‘apí, fetu‘utaki ki ho‘o lenilootí (landlord) mo ho‘o kautaha malu‘i ki he nāunau ‘i lotó.
- Faitaa‘i ha ngaahi ‘ata ‘o ha fa‘ahinga maumau pē. ‘E tokoni ia ke vave ‘a hono fakafuofua‘i ‘a ho‘o ngaahi ‘eke totongi huhu‘í.
-
‘Oku mahu‘inga ke fakama‘a ‘a e efú ‘i he taimi pē ko iá, he ‘oku fakatu‘utāmaki ia ki he mo‘uí pea te ne lava ‘o fakatupu ha maumau ki he ngaahi falé mo e mīsiní.
‘I he taimi ‘oku fakama‘a aí, muimui ki he fale‘i mo e ngaahi fakahinohino mei ho‘omou kōsilio fakakoló mo e Civil Defence Emergency Management Group. ‘Ilo‘i pē ‘oku:
- fiema‘u ‘a e mālohi fakaesino mo e taimi lahi ki hono fakama‘a ‘o e efú
- mamafa ange ‘a e efú ia, ‘i he taimi ‘oku fakatahataha‘i aí, ‘i he me‘a ‘oku fa‘a ‘amanaki atu ki ai ‘a e kakaí
- ala fiema‘u ke toutou fakama‘a ia, pea ‘oku
- ala ‘i ai ha ngaahi fakangatangata ki hono ngāue‘aki ‘o e vaí hili ha ‘uha efu.
Ngāue fakapotopoto‘aki ‘a e vaí ke fakasi‘isi‘i ha mahaia ‘a e ngaahi ma‘u‘anga vaí.
Tui ha vala malu‘i ‘okú ne ‘ufi‘ufi ho ongo nimá mo e va‘é, sū malu mo fefeka, ha me‘a fakapuli P2 pe N95 ki he ihú mo e ngutú ‘oku hao lelei, mo ha sio‘ata malu‘i.
Kapau ‘oku ‘i ai ha palopalema ‘i ho‘o sió/vakaí, tui hao matasio‘ata. ‘Oua na‘á ke tui ha lau‘i sio‘ata ki ho kakano‘imatá koe‘uhi he ‘e lava ke mavauvau ho kano‘imatá ‘i he efu ‘e pikisia ‘i ho matá.
‘Uluaki fakama‘a ‘a e efu ‘i falé
Fakama‘a ha efu ‘i fale ke malu‘i ‘a e tu‘unga lelei ‘o e ‘eá.
‘Oku toe mālohi ange ‘a e efu mo‘unga afí ia ‘i he efu fale angamahení. Ko e ngaahi founga fakama‘a lelei taha ke ta‘ofi‘aki ha maumau meí ha mavauvau ko ha vekiume mo hano vaima‘a. Ngāue fakasi‘isi‘i‘aki pē ‘a e vaí.
Kapau ‘e lava, fakama‘a ha me‘angāue faka‘ilekitulōnika ‘aki ha kapa puhi efu ke faka‘ehi‘ehi meí ha mavauvau ‘a ha ngaahi fukahi me‘a pelepelengesi.
Ko hono fakama‘a ‘o e ngaahi feitu‘u ‘i tu‘á
Talitali kae‘oua kuo tu‘u ‘a e ‘uha efú kimu‘a pea toki kamata ha fakama‘a ‘i tu‘a.
Fakama‘a ‘a e efú meí he ‘ató. Kuo pau ke palani fakalelei ‘a hono fakama‘a ‘o e ‘ató he ‘oku fakatu‘utāmaki. Ngāue‘aki ‘a e ngaahi founga ngāue ‘oku malú.
Ki he ngaahi halanga me‘alelé mo e ngaahi feitu‘u lafalafa fefeka kehé, ki‘i fu‘ifu‘i hifo ‘i he funga efú pea ngāue‘aki ha taufale ke tafi‘aki ‘o fokotu‘u. Faka‘ehi‘ehi meí he tafi mōmoá he ‘e fakatupu ‘i heni ha lahi ‘a e puna ‘a e efú.
To‘o ‘a e efú meí he vali mo e sio‘ata ‘o e me‘alelé ‘aki ha vai, kae ngāue fakasi‘isi‘i ‘aki pē ‘a e vaí. Faka‘ehi‘ehi mei hano olo he ‘e ala fakatupu ai ha makohikohi ‘o maumau.
Muimui ki he ngaahi fakahinohino faka‘ofisiale ki hono tānaki mo tauhi ‘o e efú. Fetu‘utaki ki ho‘omou kōsilio fakakoló mo ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group ki ha fakamatala lahi ange.
‘Oua ‘e lingi ‘a e efú ki he ngaahi fakatafenga vaí he te nau ala poloka ai pea faingata‘a hano to‘o.
Kumi ha fakamatala fekau‘aki mo e ngāue ‘i ha founga malu mo hao ‘i he funga ‘ató, ‘i he uepisaiti ‘a e WorkSafe.
Ngaahi fa‘ahinga ‘o e fakatu‘utāmakí
‘Oku lahi ‘a e ngaahi fakatu‘utāmaki fakaenatulá ‘i Nu‘u Sila. Fekumi ki he me‘a ke faí kimu‘a, lolotonga mo e hili ‘a e fa‘ahinga fakatamaki fakatu‘upakē takitaha.
