Peaukulá
‘Oku tu‘u ala tu‘utāmaki kotoa ‘a e ngaahi matāfanga ‘o Nu‘u Silá ‘i ha peaukula. ‘E lava ke tokoni ‘a hono ‘ilo‘i ‘o e ngaahi faka‘ilonga ke fakatokanga‘í mo e me‘a totonu ke fakahokó ke malu‘i ai ha ngaahi mo‘ui. Fekumi ki he me‘a ke faí kimu‘a, lolotonga mo e hili ‘a ha peaukula.
‘I he peesi ko ‘ení
Manatu‘i: Mā‘uloloa pe Mālohi, Mavahe Leva
(‘Oku tētē atu ‘a e ngaahi fo‘i lea ko e ‘‘When an earthquake happens” ‘i he sio‘ata sio‘angá. Ka ‘oku maumau‘i kinautolu ‘e ha ngalulu fakafokifā pea ‘oku nau ngangana hifo ki he kelekelé.)
‘I he taimi ‘oku hoko ai ha mofuike, ‘oku fiema‘u ia ke ke fakakaukau. ‘Oku faingata‘a nai ‘a e tu‘u hake ki ‘olunga?
(‘Oku ‘i ai ‘a e tokotaha ‘oku tu‘u ‘o ofi ki he ngaahi fo‘i lea “Is it hard to stand up?”. Ka ʻoku kamata ke ngalulu ʻa e kelekelé pea maumau ʻa e ngaahi fo‘i leá ʻo ngangana hifo ki ki he kelekelé. ‘Oku tō hifo ‘a e tokotahá ‘o tu‘u‘aki hono nimá mo e tuí pea malu‘i hono ‘ulú ‘aki hono ongo nimá.)
Pe kuo lulu lōloa ange ia ‘i ha miniti ‘e taha?
(‘Oku nofo ai pē ‘a e tokotahá ‘i he fietu‘u ‘oku ‘i ai ‘i he falikí kae ‘asi atu ‘a e ngaahi fo‘i lea ko e “Or has it lasted...” ‘i he sio‘ata sio‘angá. ‘Oku hiki hake ‘e he tokotahá hono ‘ulú lolotonga ia ‘oku toe ‘asi hake ‘a e ngaahi fo‘i lea koe “...Longer than a minute”. ‘Oku nga‘unu fakaholoholo hifo ‘a e ngaahi fo‘i leá mei ‘olunga ‘i he sio‘ata sio‘angá ‘o hangē ko ha hui ‘o ha uasí.)
(‘Oku ‘asi mai leva he taimí ni ‘i he sio‘ata sio‘angá ha fakatātā ‘o ha funga tafungofunga ‘oku ‘i ai ha ngaahi fale. ‘Oku tu‘u ‘a e tahí ‘i he lalo tafungofungá.)
Ko ia ai, kapau ‘okú ke ofi ki he matāfangá…
(‘E ‘asi atu leva ha pine faka‘ilonga (location pin) ‘i ‘olunga ‘i he fale ‘oku tu‘u taupotu taha ki laló.)
… Nga‘unu atu leva ‘i he vave tahá ki he feitu‘u mā‘olunga ofi tahá…
(‘E hoko mai ha peaukula meí he tahi ‘okú ne fasi mai ‘o kāpui kātoa ‘a e tafungofungá. ‘E puna leva ki ‘olunga ‘a e pine faka‘ilongá ki he mā‘olunga taha ‘i he tafungofungá ke mavahe atu meí he vaí.)
… Pe ‘i he mama‘o taha ‘i lotofonua ‘oku ala malavá.
(‘E puli atu ‘a e tahí pea holo hifo ‘a e tafungofungá ‘o tu‘unga mā‘ulalo tatau mo e kelekelé pea ‘i ai foki mo e ngaahi fale ‘e ni‘ihi. ‘Oku tu‘u ‘a e pine faka‘ilongá ‘i ‘olunga ‘i he fale ‘oku tu‘u taupotu taha ki to‘ohemá. ‘E puna atu ‘a e pine faka‘ilongá ki he tafa‘aki to‘omata‘ú pea tuku ‘a e ngaahi falé ki mui.)
(‘Oku ka‘iloa leva ‘a e pine faka‘ilongá pea tu‘u ai pē ‘a e tokotahá ‘i he kelekelé.)
‘Oua ‘e toe tatali ki ha fakatokanga fakapule‘anga ki he peaukulá.
Mavahe leva.
(‘Oku ‘asi mai ‘a e ngaahi lea “Go immediately” pea ‘e fepaki atu mo e tokotahá pea hoko ai ha‘ana pulia meí he sio‘ata sio‘angá.)
(Ko e tokotahá ‘oku ‘i ‘olunga leva ia ‘i he tafungofungá mo hono fāmilí.)
Peá ke nofo ai kae‘oua kuo fakahā atu kuo ‘atā.
(‘E ‘asi mai leva ha fakatātā ‘o ha fo‘i tuhu ‘oku hu‘u ki ‘olunga ‘i he tafa‘aki ‘o e fāmilí.)
Kapau ‘oku Mā‘uloloa pe Mālohi ha mofuike, Mavahe Leva.
(‘Oku ‘asi mai ‘a e fakatātā faka‘ilonga ‘o e Civil Defence (logo) ‘i he sio‘ata sio‘angá. Ko e ngaahi fo‘i lea ‘Long? Or Strong Get Gone’ ‘oku ‘asi atu ia ‘i lalo, pea hoko atu ai ‘a e tu‘asila ki he uepisaiti www.civildefence.govt.nz)
Manatu‘i: Mā‘uloloa pe Mālohi, Mavahe Leva
Kapau ‘oku Mā‘uloloa pe Mālohi ha mofuike: Mavahe Leva.
Nga‘unu atu leva ‘i he vave tahá ki he feitu‘u mā‘olunga taha ‘oku ofi atú, pe ki lotofonua ‘i he mama‘o taha ‘oku ala malavá. ‘Oua ‘e toe tatali ki ha fakatokanga fakapule‘anga ki he peaukulá.
Fakasi‘isi‘i ‘a e ngaahi uesia meí ha peaukulá
‘Ilo fekau‘aki mo ho tu‘unga lavea ngofua ‘i ha peaukula. ‘Oku ma‘u ‘e ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group ha ngaahi mape ki he ngaahi feitu‘u ke fetukutuku mei ai ‘i ha peaukula, pea mo ha fale‘i. Fakapapau‘i ‘okú ke ‘ilo‘i ‘a e feitu‘u ke ke ‘alu ki aí, tatau ai pē pe ‘okú ke ‘i ‘api, ‘i he ngāué pe ‘okú ke fe‘alu‘aki holo.
Vakai‘i ma‘u pē ho‘o malu‘í. ‘Oku mahu‘inga ‘a e ‘i ai ha malu‘i ‘o ho ‘apí mo e ngaahi nāunau ‘i lotó ke tokoni‘i koe ke ke toe fakaakeake hake ai kapau te ke tofanga ‘i ha maumau ‘i ha fakatamaki.
‘E ‘ikai lava ke tau talotalo atu ki ha ngaahi fakatamaki, ka te tau lava ‘o mateuteu ki ai. Ko e taha ‘o e ngaahi feitu‘u lelei taha ke kamata aí ko homou ‘apí. Kumi ki he me‘a te ke lava ‘o fai ke malu ange ai ho ‘apí mo e ‘uhinga ‘oku totonu ke ke vakai‘i ma‘u pē ai ‘a ho‘o malu‘í.
Mateuteu atu kimu‘a ‘i ha peaukula
- Fakakaukau atu pe ko e hā ha ngaahi nāunau te mou ala fiema‘u pea fa‘u fakataha ha palani.
- ‘Ilo‘i ‘a e ngaahi feitu‘u ke mou fetukutuku atu mei ai ‘i ha peaukula. Fakapapau‘i ‘okú ke ‘ilo‘i ‘a e feitu‘u ke ke ‘alu ki aí, tatau ai pē pe ‘okú ke ‘i ‘api, ‘i he ngāué pe mālōlō ‘eve‘eva.
- Mahino‘i ‘a e ngaahi fa‘ahinga fakatokangá: Fakaenatula (Natural), Fakapule‘anga (Official) mo e ‘Ikai Fakapule‘anga (Unofficial).
- Toutou ‘ahi‘ahi ma‘u pē ha‘amou mavahe ‘i ha peaukula.
Fa‘u ha palani mo homou fāmilí ‘i he ‘initanetí ke mou haofaki ai ‘i ha fakatamaki fakatu‘upakē. Fakakaukau atu ki he ngaahi me‘a ‘oku mou fiema‘u ‘i he ‘aho kotoa pē pea fakakaukau‘i ‘a e me‘a ‘e hoko kapau ‘e ‘ikai ke ma‘u kinautolu.
‘Oku ma‘u ‘e ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group ha ngaahi mape ki he ngaahi feitu‘u ke fetukutuku mei ai ‘i ha peaukula, pea mo ha fale‘i. Fakapapau‘i ‘okú ke ‘ilo‘i ‘a e feitu‘u ke ke ‘alu ki aí, tatau ai pē pe ‘okú ke ‘i ‘api, ‘i he ngāué, pe ‘okú ke fe‘alu‘aki holo.
‘I ha fakatamaki fakatu‘upakē, ‘e lava ke mou fihia ‘i ‘api ‘i ha ‘aho ‘e tolu pe lahi ange ai. Kuo ‘osi fonu homou pē falé ‘i he ngaahi nāunau ki he fakatamaki fakatu‘upakeé ‘oku nau fakapuli ‘o hangē pē ko ha ngaahi nāunau faka‘ahó. Fakakaukau‘i pe ko e hā ‘a e ngaahi nāunau ‘oku mou fiema‘ú pea fa‘u ha palani ke mou haofaki ai.
Me‘a ke fai lolotonga ‘o ha peaukula pe ‘i he taimi ‘oku tuku atu ai ha fakatokanga ki ha peaukula
‘Ilo‘i ‘a e ngaahi faka‘ilonga fakatokanga fakaenatulá pea fai leva ha ngāue
Kapau ‘e hoko tonu ha peaukula ‘i he feitu‘u pē ko iá, ‘a ia ‘e ala a‘u mai ‘i ha ngaahi laui miniti pē, ‘e ‘ikai toe ‘i ai ha taimi ia ke fai atu ai ha fakatokanga fakapule‘anga. ‘Oku mahu‘inga ke ‘ilo‘i ‘a e ngaahi fakatokanga fakaenatulá pea ngaue vave leva ki ai.
Ngāue‘aki ‘a e Tō, Malu‘i pea Piki Ma‘ú kapau ‘oku ngalulu ha mofuike. Ko ‘ene tu‘u pē ‘a e ngalulú, mavahe atu leva ki he feitu‘u mā‘olunga ofi tahá pe ki loto fonua ki he mama‘o taha ‘e ala malavá ‘o mavahe atu meí he feitu‘u ‘oku fiema‘u ke fetukutuku mei ai ‘i ha peaukulá. Tatau ai pē kapau ‘e ‘ikai te ke lava ‘o mavahe meí he feitu‘u ke fetukutuku mei ai ‘i ha peaukulá, ‘alu atu ki he mama‘o taha pe mā‘olunga taha te ke ala lavá. ‘Oku mahu‘inga ‘a e fo‘i mita kotoa pē te ke mavahe atu ‘akí.
Kapau ‘okú ke ofi ki he matātahí pea ‘oku hoko atu ha taha ‘o e ngaahi me‘á ni. ‘Oua ‘e toe tatali ki ha fakatokanga fakapule‘anga.
- Ongo‘i ha mofuike lahi ‘oku faingata‘a ke te kei tu‘u pe ko ha mofuike lōloa ‘oku ngalulu ‘o laka hake ‘i ha miniti ‘e taha
- Sio ki ha fetō‘aki fakatu‘upakē ‘i he mā‘olunga ‘o e tahí
- Ongo‘i ha ‘u‘ulu le‘olahi pe ko ha ngaahi ongo angakehe ‘oku ha‘u meí he tahí
Manatu‘i, Mā‘uloloa pe Mālohi, Mavahe Leva.
Lue, lele pe heka pasikala kapau ‘oku malava ‘eni, ke fakasi‘isi‘i ai ha faingamālie ‘o ha‘o fekuki mo ha fihi ‘a e halá ‘i he ngaahi me‘alelé.
‘Ave ho‘omou fanga monumanú kapau ‘e ‘ikai ke fakatuai kiate kimoutolu. ‘Oua na‘á ke fakamoleki ha taimi ke kumi kinautolu pea kapau ‘oku ‘ikai ke ke ‘i ‘api, ‘oua na‘á ke toe foki ke ‘omi kinautolu.
Lolotonga ‘a ho‘omou fetukutukú, faka‘ehi‘ehi meí he ngaahi fakatu‘utāmaki ‘oku fakatupu ‘e ha maumau meí ha mofuiké, tautautefito ki he ngaahi pou uaea ‘uhila kuo holó.
‘Oua na‘a mou foki kae‘oua kuo ma‘u atu ha fekau meí he Civil Defence kuo faka‘atā.
Mā‘uloloa pe Mālohi, Mavahe Leva
Manatu‘i, Mā‘uloloa pe Mālohi, Mavahe Leva.
Tō, Malu‘i pea Piki Ma‘u kae‘oua kuo ‘osi ‘a e ngalulú. Tomu‘a malu‘i koe meí he mofuiké.
Ko ‘ene tu‘u pē ‘a e ngalulú, mavahe atu leva ki he feitu‘u mā‘olunga ofi tahá pe ki loto fonua ki he mama‘o taha ‘e ala malavá ‘o mavahe atu meí he feitu‘u ‘oku fiema‘u ke fetukutuku mei ai ‘i ha peaukulá.
Ngaahi fakatokanga fakapule‘angá
‘I he taimi ‘oku folaua ai ‘e he peaukulá ‘a e tahí meí ha feitu‘u mama‘o, ‘oku lahi ange ai ‘a e taimi ke fakatokanga ki he kakaí ‘a e me‘a ke faí.
Ko e Civil Defence ‘okú ne tuku atu ha fakatokanga peaukula ki Nu‘u Silá.
‘Oku tuku atu ‘a e ngaahi fakatokanga peaukulá ‘i he uepisaiti ‘a e National Emergency Management Agency(external link). ‘E toe fakamafola atu foki ha ngaahi fakatokanga peaukula ‘i he letioó mo e televīsoné. ‘E ala tuku atu foki ha Emergency Mobile Alert kapau ‘oku ala ‘i ai ha fakatu‘utāmaki ‘i ha tāfea ‘a ha ngaahi konga fonua.
‘E ala lava foki ke fakamafola ‘a e ngaahi fakatokangá ‘o fakafou ‘i he:
- tatangi fakaongó (siren)
- telefoní
- fekau ‘i he telefoni to‘oto‘ó (text)
- sipika fakale‘olahí (loud hailer), pe
- ko ha ngaahi fokotu‘utu‘u fakafeitu‘u kehe.
Fetu‘utaki ki ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group ki ha fale‘i lahi ange. Te nau lava ‘o fakamatala‘i atu ‘a e ngaahi fakatokanga ‘oku ngāue‘aki ‘i homou feitu‘ú.
Muimui ‘i he taimi pē ko iá ki he fale‘i mei ha fa‘ahinga fakatokanga ki ha fakatamaki fakatu‘upakē. ‘Oua ‘e toe tatali ki ha ngaahi fekau lahi ange kimu‘a peá ke toki ngaué.
Ngaahi fakatokanga ‘ikai faka'ofisiale pe fakapule‘anga
Te ke ala ma‘u atu ha ngaahi fakatokanga ‘oku ‘ikai ‘oatu fakapule‘anga. Ko e ngaahi fakatokanga ‘oku ‘ikai ‘oatu fakapule‘angá ‘e ala ha‘u ia meí ha:
- ngaahi kaungāme‘a
- ngaahi mēmipa kehe ‘o e kakaí
- mītia fakavaha‘apule‘angá, pea mo e
- ‘initanetí.
Kapau ‘oku ngali falala‘anga ‘a e fakatokangá, fakakaukau ke ke mavahe leva. Vakai‘i ‘a e tonu ‘o e fakatokangá ‘i he taimi pē kuó ke fetukutuku pe fononga aí kapau ‘e ‘ikai ke toe fakatuai atu kiate koe.
Kapau ‘oku ma‘u ha ngaahi fakatokanga fakapule‘anga, falala ki he fekau ‘oku nau ‘oatú ‘o laka hake ‘i ha ngaahi fakatokanga ‘oku ‘ikai fakapule‘angá.
Kumi ‘a ho‘o Civil Defence Emergency Management (CDEM) Group fakakoló.
Me‘a ke fakahoko hili ‘a ha Peaukula
Toki foki pē ki ‘api ‘i he taimi ‘oku toki tala atu ai ‘oku malu ke fakahoko iá.
Fanongo ki he letioó pe muimui ki ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group ‘i he ‘initanetí. Te nau ‘oatu ha fakamatala mo ha ngaahi fakahinohino.
Kapau na‘e ‘i ai ha mofuike, ‘amanaki ‘e toe hoko mai ha ngalulu tu‘o lahi ange. ‘E ala fakatupu ‘e ha mofuike ‘oku toe hoko mai ha toe peaukula ‘e taha. Mateuteu atu ke fetukutuku.
Fakamama‘o meí he vai ‘i he matāfangá, ngaahi ngutu‘i vaitafe ‘oku hu‘a mo mamahá, mo e ngaahi tafengavaí ‘i ha houa ‘e 24 hili ha peaukula pe fakatokanga peaukula. Na‘a mo e fanga ki‘i peau īkí ‘oku nau kei fakatupu pē ha ‘au fakatu‘utāmaki.
Faka‘ehi‘ehi meí he ngaahi feitu‘u na‘e uesia ‘e he peaukulá. Te ke ala fakafe‘ātungia‘i ha feinga fakahaofi pea mo e ngaahi ngāue ki he fakatamaki fakatu‘upakeé peá ke tu‘u lavea ngofua lahi ange ai meí he ngaahi ha‘aha‘a ‘o e tāfea meí he peaukulá.
Tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé kapau te ke lava, tautautefito ki he kakai te nau fiema‘u ha tokoni lahi angé.
Kapau kuo maumau ho ‘apí pe ko ho‘o koloá
- ‘Oua na‘á ke fai ha me‘a ‘e ala matu‘utāmaki ai ho‘o mo‘uí pe fakatupu ai ha maumau lahi ange ki ho ‘apí pe ko ho‘o koloá.
- Fetu‘utaki ki ho‘o kautaha malu‘í ‘i he vave tahá.
- Kapau ‘okú ke nofo totongi ‘i he ‘apí, fetu‘utaki ki ho‘o lenilootí (landlord) mo ho‘o kautaha malu‘i ki he nāunau ‘i lotó.
- Faitaa‘i ha ngaahi ‘ata ‘o ha fa‘ahinga maumau pē. ‘E tokoni ia ke vave ‘a hono fakafuofua‘i ‘a ho‘o ngaahi ‘eke totongi huhu‘í.
Ngaahi Ma‘u‘anga Tokoní
Tukuhifo pea vahevahe atu ‘a e lau‘itohi fakamatala ko ‘ení fekau‘aki mo e me‘a ke fai kimu‘a, lolotonga mo e hili ‘o ha peaukula.
Tukuhifo pea paaki ‘a e saati ko ‘ení. Fakapipiki takai holo ia ‘i homou ‘apí, ‘apiakó, ngāué pe ngaahi feitu‘u fakakomiunitií. Manatu‘i, kapau ‘oku Mā‘uloloa pe Mālohi ha mofuike, Mavahe Leva.
‘Ilo fekau‘aki mo ‘etau fa‘unga ki hono muimui‘i mo e fakatokanga ki he peau kulá. Ko e tūhulú ni kuo fa‘u ia ma‘á e kau Meiá mo e kakai ‘oku nau ngāue ‘i he pule‘anga fakakoló (local government).
Ngaahi fa‘ahinga ‘o e fakatu‘utāmakí
‘Oku lahi ‘a e ngaahi fakatu‘utāmaki fakaenatulá ‘i Nu‘u Sila. Fekumi ki he me‘a ke faí kimu‘a, lolotonga mo e hili ‘a e fa‘ahinga fakatamaki fakatu‘upakē takitaha.
