Ngaahi sitepu ke mateuteu aí

Kapau ‘oku ‘i ai hao faingata‘a‘ia fakaesino pe ko ha fa‘ahinga fiema‘u te ke ala tu‘u ai ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki lahi ange ‘i ha hoko mai ‘a ha fakatamaki fakatu‘upakē, muimui ki he ngaahi sitepu ko ‘ení ke ke mateuteu ai.

Talanoa ki he founga ‘e lava ke uesia ai kimoutolu ‘e ha me‘a fakatu‘upakē

‘I ha fakatamaki fakatu‘upakē, ‘e femo‘uekina ‘a e va‘a malu‘i sivilé mo e ngaahi sēvesi tokoni fakavavevavé ‘i hono tokoni‘i ‘o e kakai ‘oku nau fiema‘u lahi taha iá. Ko e me‘a ia ‘a ‘au ke ke mateuteu. ‘E ala ‘uhinga ia ki ha ‘i ai ha ngaahi me‘a hangē ko e nāunau fakafaito‘o pe ngaahi ma‘u‘anga ‘uhila talifaki ki ha ‘aho ‘e tolu pe lahi ange.

‘E uesia fēfē koe ‘e ha me‘a fakatu‘upakē? Fēfē kapau ‘e tāpuni ‘a e ngaahi halá mo e ngaahi falekoloa? Fēfē kapau ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ‘uhila, vai, telefoni pe ‘initaneti? Fēfē kapau ‘e pau ke mou mavahe fakavavevave mei ‘api?

Talanoa mo homou ‘apí pea mo homou ngaahi kupu fetokoni‘akí fekau‘aki mo e:

• ngaahi fa‘ahinga nāunau pe koloa te mou ala fiema‘ú
• tokoni ‘oku mou fiema‘ú, mo e
• feitu‘u te mou ō ki ai kapau ‘e ‘ikai lava ke mou nofo ‘i ‘api.

Fakakaukau ki he me‘a te mou fai kapau:

• kuo fenga‘unuaki pe maumau ha ngaahi me‘a, pe kapau ‘oku ‘i ai ha veve
• kuo nga‘unu pe kuo ‘auha ha ngaahi feitu‘u faka‘ilonga (landmarks) angamaheni
• ‘oku lavea pe fu‘u ilifia ‘a ho‘o monumanu tokoní ke tokoni atu.

Fa‘u ha palani

Fa‘u ha palani ke haofaki ai ‘i ha fakatamaki fakatu‘upakē. ‘Oku totonu ke ke faitu‘utu‘uni ki he me‘a te ke lava ‘o fakahoko pē ma‘á ú mo e tokoni te ke fiema‘ú kimu‘a, lolotonga mo e hili ha hoko ‘a ha fakatamaki fakatu‘upakē.

Hiki ha lisi ‘o ho‘o ngaahi fiema‘u fakatāutahá mo ho‘o ngaahi ma‘u‘anga tokoni ki hono feau kinautolú ‘i ha hoko ‘a ha fakatamaki fakatu‘upakē. ‘E lava ‘e ha fakatamaki fakatu‘upakē ‘o liliu ‘a ho‘o malava ke fehangahangai mo ho ‘ātakaí. ‘Oku mahu‘inga ke ke palani atu ki he tu‘unga mā‘ulalo taha ‘o ha‘o lava ‘o fakahoko ha ngāue.

Fakapapau‘i ‘okú ke maheni mo e ngaahi palani ki ho‘o ngāué, ‘apiakó pe ha toe ngaahi feitu‘u kehe ‘okú ke fakamoleki ha taimi lahi ai. Kapau ‘oku ‘ikai fakakau ‘i he palani ‘a ho‘o ngāué pe ‘apiakó ha ngaahi fokotu‘utu‘u ma‘á e kakai faingata‘a‘ia fakaesinó, fakapapau‘i ‘oku ‘ilo ‘a e kau pulé ki ho‘o ngaahi fiema‘ú.

Langa hake ha ngaahi kupu fetokoni‘aki fakafo‘ituitui ki ha tokoni

Fokotu‘u ha timi tokoni ‘o ha kakai te nau tokoni‘i koe ‘i ha hoko ‘a ha fakatamaki fakatu‘upakē, kimu‘a ‘i ha‘o fiema‘u kinautolu. ‘I ha hoko ‘a ha fakatamaki fakatu‘upakē, mahalo na‘a fiema‘u ke ke kole ha tokoni ke fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ke fa‘a fakahoko tau‘atāiná.

Ko e fuofua kakai ke tokoni ‘i ha me‘a fakatu‘upakē ‘oku fa‘a angamaheni ‘aki ko hao kaungā‘api, kaungāme‘a, kau tauhi mo e kaungā ngāue ia. ‘Oku totonu ko ha kakai pē ‘eni ‘oku nau fa‘a ‘i he feitu‘u tatau mo koé.

Fakamaheni atu ki ho ngaahi kaungā‘apí. Fevahevahe‘aki ‘a homou ngaahi fakaikiiki ki he fetu‘utakí ke mou fetu‘utaki ‘i ha hoko ‘a ha fakatamaki fakatu‘upakē. Fakamatala‘i ange ho‘o palani ki he me‘a fakatu‘upakeé pea fehu‘i ange fekau‘aki mo ‘enau ngaahi palaní.

‘Oua na‘á ke fakafalala ki ha toko taha pē. ‘E ‘ikai ala lava ‘a e tokotaha ia ko iá ‘o fetu‘utaki atu kiate koe pe ‘e ‘atā ‘i he taimi te ke fiema‘u ai iá.

‘E lava ke tokoni atu ho‘o kupu fetokoni‘akí ke ke mateuteu ai ki ha me‘a ‘e hoko fakatu‘upakē. Hangē ko ‘ení, te nau lava ‘o tokoni atu ke ke vakai‘i ho ‘apí pe ngāue‘angá ke fakapapau‘i ‘oku malu mo taau.

Langa hake ha timi tokoni ‘i he feitu‘u takitaha ‘okú ke ‘i ai ‘i ha konga lahi ‘o ho ‘ahó. Talanoa mo ho‘o timi tokoní fekau‘aki mo ho‘o palani ki ha me‘a fakatu‘upakeé. ‘E lava ke tokoni atu ‘eni ki he kau memipa ho‘o kau kupu fetokoni‘akí ke nau ako ‘a e founga lelei taha ke tokoni‘i ai koé mo ‘oatu ha ngaahi fakakaukau kehe ke ke fakakaukau atu ki ai.

‘Ahi‘ahi‘i ho‘o palaní mo ho ngaahi kupu fetokoni‘akí. Fakakau ‘i ai ‘a e anga ‘o ha‘o Tō, Malu‘i pea Piki Ma‘u ‘i ha mofuike pea mo e founga ‘o ha‘o mavahe kapau ‘okú ke ‘i ha feitu‘u ‘oku fiema‘u ke fetukutuku mei ai ‘i ha peaukula pe tāfea.

Felotoi ki he founga te mou fetu‘utaki ai lolotonga ha hoko ‘a ha me‘a fakatu‘upakē. ‘E anga fēfē ha‘āmou fetu‘utaki mo e ni‘ihi kehé kapau ‘oku mate ‘a e ‘initanetí mo e laine telefoni?

‘Ai ho‘o kau kupu fetokoni‘akí ke nau vakai atu koe ‘i he taimi pē ko iá kapau ‘oku fale‘i koe ke ke fetukutuku.

Fakapapau‘i ‘oku ‘i ai ha‘o ngaahi nāunau te ke ala fiema‘u

‘I ha fakatamaki fakatu‘upakē, ‘e lava ke tāpuni ‘a e ngaahi halá mo e ngaahi falekoloá ‘i ha ngaahi laui ‘aho. Fakapapau‘i ‘oku ‘i ai ha‘o ngaahi nāunau ke fe‘unga mo e ‘aho ‘e tolu pe ahi ange. Fakakau ha fa‘ahinga faito‘o pe me‘angāue makehe te ke ala fiema‘u.

• Kapau ‘oku fiema‘u ke tuku ho‘o ngaahi nāunau fakafaito‘ó ‘i he ‘aisi fakamokomokó, fakapapau‘i ‘oku ‘i ai ha‘o founga ma‘u‘anga ‘uhila pe ‘aisi fakamokomoko kehe.
• Tui ha pine pe vesa fakatokanga fakafaito‘o ke ‘ilo‘i mei ai ho faingata‘a‘ia fakaesinó pe tu‘unga mo‘ui leleí.
• Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi nāunau ‘okú ke fiema‘ú. Fa‘o ‘a ho‘o ngaahi nāunau mātu‘aki fiema‘ú ‘i ha kato to‘oto‘o kuo tokateu telia na‘a fiema‘u ke ke mavahe fakavavevave.
• Kapau ‘okú ke fononga, fakahā atu ke ‘ilo‘i ‘e ha pule hōtele pe mōtele ‘a ho‘o ngaahi fiema‘ú ‘o ka hoko ha me‘a fakatu‘upakē.
• ‘Ilo‘i ‘a e feitu‘u te ke ‘alu ki ai ke ma‘u ai ha tokoni kapau ‘okú ke fakafalala ki ha me‘angāue pe faito‘o ke ke kei mo‘ui ai, ‘a ia ‘e ‘ikai ala ngāue ‘i ha hoko ‘a ha me‘a fakatu‘upakē.
• Kapau ‘oku ‘i ai ha‘o ngaahi fiema‘u me‘atokoni makehe, fakapapau‘i ‘okú ke ma‘u ha me‘atokoni fe‘unga ke a‘u atu ki he ‘aho ‘e tolu. ‘Oku totonu foki ke ke fakakau ha me‘atokoni ma‘ama‘a ‘i ho‘o kato to‘oto‘o kuo tokateú pea fakapapau‘i ‘oku fakafonu ho‘omou feitu‘u fakataha‘angá ‘aki ha me‘atokoni ‘oku lōloa hono a‘ongá mo taau.
• Kapau ‘okú ke mahaki hela pe ko ha mahaki‘ia ‘a ho‘o mānavá, fakapapau‘i ‘oku ‘i ai ha‘o me‘a ‘ufi‘ufi ta‘ofi efu ki ho ihú mo e ngutú ‘i ho‘o kato to‘oto‘o kuo tokateú (‘oku ‘i he P2 pe N95). ‘E lava ‘e he ngaahi fakatamaki fakatu‘upakē hangē ko e puna ‘a e mo‘unga afí mo e mofuiké ‘o ‘ai ke faingata‘a ange ‘a e mānavá.